Bạn có từng thấy bực bộ khi làm việc với stakeholder mà thấy họ bị bias không? Mình thì gặp nhiều, và sự bực dộc đó thành nguồn cảm hứng để mình tìm hiểu chút về chủ đề này.
Và chớ vội tưởng mình không bị nhé, ai cũng có hết đấy, “họ bias & ta cũng thế”, so… bài này sẽ rà qua những bias phổ biến trong công việc.
Bias là gì?
Bias là sự sai lệch mang tính hệ thống trong tư duy, dẫn đến việc hiểu vấn đề sai sót, ảnh hưởng đến việc phán đoán và quyết định không chính xác, nói nôm na nó là lỗi trong việc xử lý thông tin.
“Tend to do sth…”
là cụm từ bạn sẽ thường thấy khi nghiên cứu về chủ đề này qua các article khác, lí do là vì cách hiểu tác động lên hành động. Mà bias tác động lên cách hiểu.
Note: bias và
mental model
có điểm giống nhau ở chỗ nó đều là short cut trong tư duy nhầm mục đích tiết giảm effort cho não bộ và tăng tốc độ cho việc nhận định & ra quyết định. Nhưng bias mention nhiều hơn về việc ta nhìn nhận vấn đề thiếu khách quan, thiếu chính xác, sai lệch trong khi đó mental model chung chung hơn, nó nói về việc ta suy nghĩ, giải nghĩa ra sao.
Không liên quan đến bài viết này, nhưng trong UX cũng tận dụng các cognitive bias này để nhầm thay đổi hoặc thuyết phục người dùng. Các bạn có thể xem thêm các ứng dụng đó ở
trang này
.
Vì sao nó được hình thành?
Não chúng ta bị giới hạn nhận thức, một lúc không thể suy nghĩ quá nhiều thông tin → nó cần một cách nhanh gọn hơn → bias được sinh ra nhầm đáp ứng cho nhu cầu đó của bộ não. Ví dụ: Availability bias, Recency bias.
Trong lịch sử thời hái lượm, nguyên thủy, còn sống trong rừng rú, nguy hiểm luôn vây quanh, nên theo tiến hoá, ta phải có những cách tư duy nhanh nhạy để quyết định nhanh nhầm ưu tiên khả năng sống sót. Ví dụ: Negativity bias, Availability heuristic, Status quo bias.
Ảnh hưởng của văn hoá & tâm lý đám đông, một cách vô thức chúng ta có nhu cầu thuộc về một nhóm người nào đó → ta phải có những niềm tin, quyết định để chạy theo mong muốn đó. Ví dụ: Groupthink, Bandwagon effect.
Ảnh hưởng bởi cảm xúc & tâm lý trong bối cảnh đó cũng tác động đến việc không thể hoàn toàn logic. Ví dụ: khi bực hay buồn hay gấp, ta sẽ có cách suy nghĩ khác lúc ta bình tĩnh, hoặc Halo effect.
Ảnh hưởng bởi ký ức, kinh nghiệm, mental model → dùng chúng để diễn giải sự vật hiện tượng mới → bias. Ví dụ: Recency bias.
Vậy làm sao để đỡ bias?
Mình nghĩ có thể bám theo lí do nó được sinh ra để tìm ra phương án tiết giảm nó.
Bias được sinh ra vì nó muốn nhanh → nếu muốn hạn chế thì phải chậm lại, rethink.
Vì bias một phần được hình thành dựa theo kí ức, trải nghiệm → nếu ta mở rộng thế giới quan, quan sát được nhiều câu chuyện nguyên nhân kết quả khác nhau trong cùng 1 tình huống thì sẽ learn được “mindset lái hành động” hay nói cách khác bias ảnh hưởng lên hành động ra sao.
Tâm lý, cảm xúc, bầy đàn, đám đông, văn hoá… khiến ta có bias → Context & Self awareness quan trọng.
Bộ 3 mình cho là quan trọng nhất: critical & systematic thinking + experimental mindset. Vì sao? Vì bộ 3 này tập trung vào việc có nhiều góc nhìn & tăng độ kiểm chứng, cái mà “các bạn bias” không hề thích - vì nó không hề nhẹ đầu :)).
Reference
Relevant Items
